"Het Kaf van het Koren scheiden"
Welkom in onze workshop voor saxofoon en saxofoonensemble. In dit artikel wil ik een belangrijk onderwerp bespreken dat zowel voor de persoonlijke saxofoonsound als voor de sound van een saxofoonsectie in een blaasorkest of bigband van belang is: de intonatie - of, zoals velen inmiddels zeggen, de "tuning".
Helaas komt dit onderwerp maar zelden aan bod in de les of in het orkest. Misschien heeft de ene of andere saxofonist ook de indruk dat zijn toon niet optimaal is. In de meeste gevallen, is dit niet te wijten aan de sound zelf, maar eerder aan de stemming van de sax. Denk gewoon aan de Engelse taal: daar zegt men immers niet dat een toon "te hoog" of "te laag" is, maar spreekt men eerder van "flat" (vlak, plat) of "sharp" (scherp) en heeft men het dus vooral over de sound.
Nog extremer wordt dit in een ensemble of een saxofoonsectie, want wanneer de ene sax "flat" en de volgende "sharp" klinkt, wordt de combinatie in de regel niet als harmonisch ervaren. En dat is precies het punt waar het kaf van het koren wordt gescheiden, omdat het ene ensemble wel rond en gaaf klinkt, terwijl dat bij het andere niet het geval is.
Bijzonderheden
Laten we het eerst hebben over een aantal "bijzonderheden" waarmee elke saxofonist dagelijks geconfronteerd wordt:
Geen enkele saxofoon is perfect gestemd, omdat dit vanuit een technisch standpunt tot nu toe gewoon onmogelijk is. Elke saxofoon van welk merk en met welk prijskaartje dan ook heeft een aantal noten, die te hoog of te laag zijn, of zelfs complete registers die een tikkeltje te hoog of te laag zijn.
De intonatie is de afgelopen 20, 30 jaar enorm verbeterd. Alle saxofoonmerken zijn nog steeds in de weer om aanvaardbaar geïntoneerde saxofoons aan te bieden. Zelfs voor leerlingen en studenten, de belachelijk goedkope instrumenten die je op het internet vindt uitgezonderd, worden redelijk stemmende instrumenten gefabriceerd.
Intonatieproblemen
Elke saxofonist is genoodzaakt, kleine intonatieproblemen van zijn instrument via een aangepaste aanzet op te vangen. Laten we de belangrijkste intonatie- en registerproblemen even op een rijtje zetten:
- de E in het tweede octaaf (soms ook de F) is bij de meeste saxofoons te hoog
- de daaronder liggende Cis is soms te laag
- het complete hoge register is soms te hoog (vanaf de A2, maar met name vanaf de D3)
- het complete lage register (vanaf de D1) is vaak te laag
Deze lijst verklaart ook een typische fout: sommige saxofonisten horen tijdens het spelen in het lage register dat hun saxofoon te laag is en stemmen hem dan met het mondstuk gewoon hoger. In de volgende song zijn ze dan verbaasd dat het instrument in het hoge register veel te hoog staat.
Je kunt echter niet alle intonatieproblemen aan je geliefde instrument wijten. Veel dingen heb je immers zelf in de hand. Wanneer bijvoorbeeld je ademhaling onvoldoende ontwikkeld is en als de steun van het middenrif ontbreekt, leidt dit er in het hoge register toe dat je veel te hard met de lippen en de onderkaak begint te drukken. Gevolg: alle gespeelde noten zijn plots te hoog. de intonatie houdt dus verband met een goede ademhaling en een gecontroleerde aanzet.
Simpele regel: hoe sterker je met de lippen en onderkaak drukt, hoe hoger de noten worden. Een onvoldoende druk zorgt ervoor dat de toonhoogte daalt.
Intonatieoefeningen
Een zuivere intonatie is altijd een kwestie van luisteren. Wie naar zijn eigen spel luistert en op zijn "tuning" let, zal deze afwijkingen veel sneller horen en met een beetje oefening op termijn ook automatisch corrigeren. Goed luisteren is dus de beste remedie tijdens de volgende intonatieoefeningen.
Hier moet je intervallen spelen die je gemakkelijk kunt onderscheiden. Bijvoorbeeld kwarten (ambulance), kwinten, octaven of drieklanken (akkoorden). Je oren kunnen deze intervallen gemakkelijk volgen, zodat je eventuele tekortkomingen veel sneller hoort. In dit verband wil ik even wijzen op het "voorluisteren". Probeer tijdens deze oefeningen telkens de volgende toon, die je straks gaat spelen, al in je hoofd te horen.
De intonatie in een ensemble
In een saxofoonsectie is goed luisteren van kapitaal belang voor een optimale intonatie en dus voor de sound van het ensemble. Natuurlijk moet iedereen zijn saxofoon vóór de repetitie of het optreden eerst stemmen. Daarvoor kun je een stemapparaat gebruiken dat zeer nauwkeurig werkt. Een piano of keyboard voldoet echter ook.
Dan is het vaak een goed idee om met de hele sectie dezelfde noot te spelen. Hierbij moeten alle saxofonisten vooral op de algemene sound van de sectie letten. En dan spelen we dezelfde noot in een ander octaaf en luisteren we of de stemming nog steeds klopt. Alternatief: de tenorsaxen een octaaf lager en de altsaxen een octaaf hoger. Hier kan het snel gebeuren dat de alten net iets te hoog klinken, terwijl de tenors aan de lage kant zijn. Alle saxofonisten moeten altijd goed in de gaten houden of hun samenspel homogeen klinkt.
Pas daarna mag het ensemble een aantal drieklanken en akkoorden uitproberen. Hiervoor zou het slotakkoord of een trage passage van een bestaand stuk gebruikt kunnen worden. En ook tijdens deze oefening moet elke saxofonist goed op de algemene sound van de sectie letten.
"En dan nu het weerbericht "
Laten we tot slot nog een bijkomend probleem bespreken: de intonatie is sterk afhankelijk van de temperatuur!
Dit kan zo ver gaan dat het afstemmen voor het concert alléén niet meer voldoende is. Als we warmgespeeld zijn is de tuning al weer veranderd. Ook hier is er maar één oplossing - je moet tijdens het spelen blijven luisteren.Eén groot probleem waarmee veel blaasorkesten te kampen hebben is dat sommige optredens buiten plaatsvinden. De temperatuurverschillen kunnen groot zijn. Tijdens een concert op de kerstmarkt staat de saxofoon eventueel zo laag dat je het mondstuk bijna volledig op het kurk moet drukken - en desondanks een "net niet"-stemming verkrijgt. Persoonlijk had ik tijdens mijn tournees met Circus Roncalli ooit te kampen met extreem hoge temperaturen. Op zomerdagen bedroeg de temperatuur op het podium soms 54°. Mijn mondstuk hing nog met maar net aan de hals en toch stond mijn sax veel te hoog.Mijn tip luidt dan ook: altijd de oren openen en gewoon plezier beleven aan je saxofoonspel.
Met vriendelijke groet,
